Raj Rajak

http://esamata.com/np/2015/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87-%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88/

लोकतन्त्र अर्थात “लोक” को शासन । के साच्चै लोकको शासन हो त ? हामीलाई सानै देखि सिकायो ÷पढायो कि हाम्रो देश लोकतन्त्रिक देश हो । तर, के लोकले लोकतान्त्रिक शासनको अनुभुति गर्न पाएका छन् ? शासन प्रक्रियामा लोकको सर्वोच्चता कायम भएका छन् ? भनिन्छ लोकतन्त्रमा नागरिक सार्वभौम हुन्छन् । नागरिक निर्णयकर्ता हुन्छन् । लोक प्रतिनिधिले जनताको तहवाट नीतिगत नेतृत्व लिन्छ । लोक प्रशासनले लोकको घरदैलोमा प्रभावकारी सेवा प्रदान गर्छन् । लोक–निर्वाचित नेता–सरकारि अधिकारी–अग्रभागका सेवा प्रदायक विच लोकतान्त्रिक जवाफदेहिता कायम हुन्छन् । लोकतान्त्रिक जवाफदेहिताको चार अग्रभागको विचमा नीतिगत रुपमा सहमति, सुपरिवेक्षण, करारमा आधारित जवाफदेहिताको सम्बन्ध कायम रहेका हुन्छन् । यी चार अग्रभागको विचमा जवाफदेहिता टुटेको खण्डमा लोकतान्त्रिक शासन ब्यवस्था कमजोर हुन्छ । लोकतन्त्र आफैमा पूर्ण शब्द हो । यो आफैमा लोक शासकियताको सम्पूर्णता हो । तर, यसलाई विभिन्न वादको दृष्टिकोणवाट व्याख्या, विश्लेसन र शासन प्रणालीको रुपमा प्रयोग भैरहेको छ । वेलायति संस्कारमा हुर्केकाहरु प्रजातन्त्र भन्न वा वोल्न रुचाउछन् । गणतन्त्र पृष...

http://www.nagariknews.com/opinion/story/51155.html

लोकतन्त्रमा नागरिक सार्वभौम हुन्छ । राज्यका हरेक नागरिकले देशको प्रमुख कार्यकारी बन्न सपना देख्छ । उसको सपनामा आत्मविश्वास हुन्छ कि म पनि एक दिन यो देशको प्रधानमन्त्रि बन्न सक्छु । राष्ट्र अध्यक्ष बन्न सक्छु । राज्यको गोभर्नर बन्न सक्छु । सेना प्रमुख बन्न सक्छु । प्रहरी प्रमुख बन्न सक्छु । त्यो आत्मविश्वास र मनोवल लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीले प्रदान गरेको हुन्छ । नेपाली समाजको बनौट विविधता छ । नेपाली राजनीतिको बनौटमा बिविधता छैन् । के यहाँका दलित, महिला, अतिसिमान्तकृत आदिवासी जनजाती, मधेशी, हिमाली भोटेहरुले यस्ता सपना देख्छन् ? के यस्तो सपना देख्ने आधारभुत मुल्यको निर्माण भएका छन् ? अथवा यस्ता मुल्यहरुको निर्माण नहुनुमा मुख्य कारक के के हुन ? यस्ता मुल्य निर्माण गर्न के के मानक को आवश्यकता पर्छन् ? मुख्य प्रश्न के सवै नेपाली जनता पुर्ण नागरिक भैसकेका छन् ? मेरो विचारमा पक्कै भएका छैन् । त्यसो हो भने कहिले होला ?

Governance को ठ्याक्कै नेपाली शब्द छैन् । तर, चलनचल्तीमा “शासन” भने शब्दको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । अँग्रेजीको Rule को नेपाली उल्था शासन हो । जसको सम्बन्ध सत्ता वा शक्तिसँग जोडिएको हुन्छ । Governance भनेको मान्छेको शरीर जस्तो छ । जसरी मुटुवाट रगत शरिरको प्रत्येक अङ्ग, सेलसम्म विना रोक टोक संचार हुन्छ र शरिरलाई चौबिसै घण्टा जीवन्त बनाइ रहन्छ त्यसरी नै Governance ले एक प्रणाली तहत राज्यका हरेक निर्णय वा सेवाहरु जनता वा नागरिकसम्म विना विभेद पुग्नु हो । यो एक प्रणाली हो र हरेक प्रक्रियामा गुणस्तरियता, प्रभावकारिता निरन्तर रुपमा खोजिरहन्छ । Governance not Rule is true Democracy

लोकतन्त्रमा “लोक” सार्वभौम हो । लोकको सहभागिता अनिवार्य हुनुपर्छ । लोकले प्रत्यक्ष रुपमा आफनो बारेमा आफै निर्णय लिनु पर्छ । लोक नै निर्णयकर्ता हुनुपर्छ र लोकप्रतिनिधिले त्यो निर्णयलाई केवल कार्यान्वयण मात्र गर्नु पर्छ । लोकतन्त्रमा चुनाव, पाट्रि एक निश्चित दर्शण, मूल्य र मान्यतामा केन्द्रित रहि लोकतान्त्रिक संस्था, संरचनालाई लोकतान्त्रिकरण गरि समाजमा सामानता, न्याय, स्वतन्त्रता र मानवताको निर्माण गर्नु नै हो । लोकतन्त्रको लक्ष्य मुलतः नागरिक स्वतन्त्रता र मानविय शक्ति सम्बन्धलाई मानवियकरण गर्नु नै हो र समाजमा न्यायपूर्ण शासन ब्यवस्था कायम गर्नु हो ।

शिक्षक र समाजको सम्बन्ध दास र मालिकको सम्बन्ध जस्तै हुन्छ । शिक्षक दास हुन्छ भने समाज मालिक हुन्छ । नेपाली समाज र राज्यको शिक्षा प्रणाली पनि यस्तै लाग्छ आज भोली । मैले नेपाली हिन्दु समाजवाट प्राप्त गरेको शिक्षा के हो भने तिमी अरु बाँकि जस्तो छैनौ । तिमी जन्मजात असुद्ध छौ । तिमी जन्मजात समाजको सबभन्दा तल्लो हैसियतमा रहनु पर्छ । तिम्रो श्रम, सिप, प्रविधिलाई हामीले बाध्यतावस अपनाएका छौ तर तिम्रो पानि, तिम्रो रगत, तिम्रो भोजन, तिम्रो स्वतन्त्रतालाई कदापी स्वीकार्दैनौ । हिन्दु समाजले आफ्नो दासरुपी शिक्षक मार्फत मेरो कलिलो र मासुम मस्तिष्कमा यस्ता खालका शिक्षा डिपोजिट गरिएको छ र गर्दैछन् । शिक्षाका औपचारिक कोर्षमा विज्ञान पनि पढाईयो तर इश्वर छ, अल्लाह छ, ईसु छ, भने कुरा पनि सानै देखि हालदियो । कुरानमा उल्लेख भएका कुरा नै सत्य हो । बेदमा उल्लेख भएका कुरा नै सत्य हो । बाईवलमा उल्लेख भएका कुरा नै सत्य हो । यी वेदमा उल्लेख गरेका कुराहरुमाथि प्रश्न उठाउनु हुदैन् । काठमान्डौँसँग अभ्यस्त हुन थालेको २–३ बर्ष हुन लागेको छ । मेरो छोरीले पनि कोहि फलफुल वा तरकारी वेच्ने दाई र अङ्कलहरुलाई भैया भनेर बोला...

समय लम्बाईको हिसावले आजको समाजलाई एकाइसौँ सताब्दिको आधुनिक समाज भन्छ । इतिहासको एउटा कालखण्डलाई दास युग भन्ने गरिन्छ । मतलव, दास युग इतिहास भैसकेको आम मान्यता छ । राम्रो हुन्थ्यो यदि सत्य त्यसतो भै दिएको भए । महान दार्शनिक प्लेटोको अनुसार त्यो व्यक्ति दास हो जसले आफ्नो व्यवहारको लागि अरुको आदेशको पालन गर्छन् । यो परिभाषालाई गहिरिएर विचार गर्दा हिन्दु वर्णाश्रम अन्तरगतका शुद्रहरु वास्तविक दास हो । शुद्रहरुको सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक स्थिती यति नाजुक छ कि आफ्नो दासत्वको विषयमा कसैसँग गुनासो गर्न सक्दैन । उनीहरुले आफ्नो आपवितीलाई जीवन ठान्छन् र कहिले यो सोँच्न पनि सक्दैन कि दासत्ववाट मुक्ति पनि सम्भव छ । दासत्व यती अमानुस हुन्छ कि अरुवाट मानवता वा मर्यादित व्यवहारको अपेक्षा पनि गर्न सक्दैन । आज पनि दक्षिण एसियामा लगभग २५ कारोड शुद्रहरु दासतापूर्ण जीवन बाँच्न बाध्य छन् । हिन्दु धर्मले कसरी शुद्रलाई दास बनायो ? करिब ३५०० वर्ष पहिला आर्य भाषिक समुदाय ईरान र आफ्गानिस्तान हुदै भारत प्रबेश गरेका छन् । उनीहरु करिब ३३०० वर्ष पहिला भारतका मुल बासीमाथि आक्रम गरि उनीहरुलाई दास वनायो । हिन्द...

दलितपना दलितहरुको अवस्था हो पहिचान होईन् । दलितपनाको निर्माण समाजको एउटा कालखण्डमा शासक जतिवाट वलपूर्वक गरिएको हो । दलितपना वचाउने होईन भत्काउने हो । दलितपना सामाजिक सोँच हो, दृष्टिकोण हो । यो सोँच जातिवादी सोँचवाट निर्माण भएका छन् । जातिवादी सोँच जातब्यवस्थाले निर्धारण गरेका छन् । जातव्यवस्था केवल जात पाल्दैन् उच निचको भावना पाल्छ र सोही अनुरुप व्यवहार गर्छ । त्यसैले अवको संविधानमा हिँन्दु धर्म भित्रको अपराधी जातब्यवस्थालाई भत्काउनु पर्छ । कुनै प नि देशको संविधान समानता, स्वतन्त्रता र सामाजिक न्यायमा आधारित हुनुपर्छ । दलितपना अवस्था भएको हुनाले ‘दलित’ शब्द संविधानमा लेखिराख्नु पर्दैन । यसको सट्टा अनुसुचित जाति÷समुदायको रुपमा राख्नु पर्छ । दलितहरुको समग्र उत्थानकोलागि विषेस व्यवस्था गर्नु पर्छ । राज्यको हरेक तहमा समानुपातिक सहभागिता अनिवार्य र एतिहासिक क्षतिपुर्तिको आधारमा थप प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्नु पर्छ । राज्यको नीति वा निर्देशक सिद्धान्त समतामुलक हुनु पर्छ जसले समाजिक न्यायलाई प्रबर्घन गछ  दलित मूक्तिको रणनीति सामाजिक अन्तरधुलन नै हुनुपर्छ । दलित र पहिचान अगल अगल...

विनाशकारी भूकम्पपछि नेपालको बौद्धिक समाजमा नयाँ बहस सुरु भएको छ, नेपाललाई अब पुनःनिर्माण गर्नुपर्छ भन्दै । भूकम्पले गोरखा, धादिङ, नुवाकोट, रसुवा, काठमाडौं उपत्यका, काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक, रसुवा र दोलखाआदिलाई बढी प्रभाव पारेको छ । यी जिल्लामा नौ हजारको हराहारीमा मानिसको मृत्यु भएको छ । बाइस हजारभन्दा बढी घाइते भएका छन् । लगभग पाँच लाख घर ध्वस्त भएका छन् । हजारौंको संख्यामा बस्तुभाउको मारिएका छन् । नेपाल सरकारले आपतकालीन अवस्थाको घोषणा गरेको छ । राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय स्तरबाट राहत, उद्धार, पुनःस्थापना, पुनःनिर्माणका कार्य अगाडि बढिरहेका छन् । भूकम्प प्राकृतिक भए पनि क्षति सामाजिक हुन्छ । भूकम्पले सबैलाई उही स्तरमा हल्लायो तर क्षति मानवीय क्षमता, संकट अभिमुखता र जोखिमअनुसारको भयो । घर भत्कियो तर वर्ग भत्केन । बस्ती भत्कियो तर जात भत्केन । मान्छेको मृत्यु भयो तर सामाजिक सम्बन्धलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा रुपान्तरण भएन । भूकम्पपछिको राहत तथा उद्धार कार्यमा जातिवादी गन्ध देखिएको कुरा विभिन्न समाचारबाट पुष्टि हुन्छ । भूकम्पले मानिसको भौतिक संरचनालाई मात्र भत्कायो तर मानवीय सम्बन्ध, जातिवादी ...

विनाशकारी भुकम्प पश्चात नेपालको बौद्धिक समाजमा नयाँ बहस शुरु भएको छ । नेपाललाई अब पुननिर्माण गर्नुपर्छ । भुकम्पले गोरखा, धादिङ्ग, नुवाकोट, रसुवा, काठमान्डाँै उपत्यका, काभ्रे, सिन्धुपालचोक, रसुवा र दोलखा आदिलाई बढी प्रभाव पारेका छन् । यी जिल्लाहरुमा नौ हजारको हराहारीमा मानिसहरुको मृत्यू भएको छ । बाईस हजार भन्दा बढि घाईते भएका छन् । लगभग पाँचलाख घरहरु ध्वस्त भएका छन् । हजारौ सँख्यामा बस्तुभाउको मृत्यू भएका छन् । नेपाल सरकारले आपतकालिन अवस्थाको घोषणा गरेका छन् । राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय स्तरवाट राहत, उद्धार, पुर्नस्थापना, पुननिर्माणको कार्यहरु अगाडी बढिरहेका छन् । भुकम्प प्राकृतिक भए पनि क्षति मानविय हुन्छ । भुकम्पले सवैलाई उही स्तरमा हल्लायो तर क्षति मानविय क्षमता, संकटाभिमुखता र जोखिम अनुसारको भयो । घर भत्कियो तर वर्ग भत्केन । घर भत्कियो तर जात भत्केन । मान्छेको मृत्यू भयो तर सामाजिक सम्बन्धलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा रुपान्तरण भएन् । भुकम्प पश्चातको राहत तथा उद्धार कार्यमा जातिवादी गन्ध देखिएको कुरा विभिन्न पत्रपत्रिकामा आएको समाचारवाट पुष्टि हुन्छ । भुकम्पले मानिसको भौतिक संरचनालाईमात्र...

'Hindu Caste System' has killed public spirit, destroyed the sense of public charity and made public opinion impossible. A Hindu's public is his/her CASTE. Virtue has become caste-ridden and morality has become caste-bound.There is no sympathy to the deserving----sympathy but not for human of other caste. There is no charity to the needy---there is charity BUT it begins with the caste and end with the caste. My caste-men, right or wrong---my caste-men, good or bad...it is a c ase of standing or not standing by the caste.----Hindu observe CASTE not because they are inhuman or wrong-headed----they observe caste because they are deeply religious.........Hindu religion is not build on PRINCIPLE but on RULE-----there is distinction between 'principle and rule'. Rules are practical (habitual way of doing and can be changed) where principles are intellectual and universal.

What is the use of Fundamental rights to the untouchables, most marginalized women ? Experience shows that rights are protected not by law but by social and moral conscience of society. Law can only punish a single culprit and criminal. But, in case of Dalit, in case of marginalized women and communities--it can never operate against a whole body of people...Social and moral conscience is the only safeguard of all rights of fundamental...But the question is ---how can social conscience be developed and generated where there is segregation and separate living spaces determined by birth.

छोरीलाई शिक्षा प्रदान नगर्ने तर बुहारि चाँही पढेलेखे कै हुनु पर्ने । कसरी सम्भव छ ? छोरा र छेरी दुबै शिक्षित हुनु पर्छ । छोरी बुहारी शिक्षीत भएको परिवार छोरा शिक्षीत भएको परिवार भन्दा गुणात्मक रुपमा फरक देखिन्छ ।

I along with local partners have visited Sindhupalchowk, one of the most affected district from recent earth quack_25th April at noon time. we have distributed food kit to most affected people in 5 VDCs named Talamarang, Mahagkal, Ichowk, Kiul and Helmboo. we have distributed 2825 bags of food pak covering around 15000 people.

२५ अप्रील, २०१५ दिनको १२ बजे बनेपाको उग्रचण्डी होटलको नयाँ बन्दैगरेको भवनको पाँचौ तल्लाको तालिम हलमा महिला अधिकार मञ्च नेतृत्व विकास तालिम संचालन भैरहेको थियो । २८ जिल्लावट २९ जना महिला अधिकार कर्मिहरुलाई “नारि, पुरुष र सम्पती”को विषयमा सहभागिहरुसँग गहिरो छलफल गरिरहेका थिए । सहभागिहरु उक्त विषयमा खुलेर छलफलमा भाग लिईरहेका थिए । मैले मेरो सेसन सकेर कम्पुटरलगायतका सामाग्रीहरु झोलामा राखिरहेका थिए । त्यती नै बेला एक जना नवलपरासीका महिला अधिकार मञ्चका प्रतिनिधिले थप एउटा प्रश्न गरे । उक्त प्रश्नले थप केहि समय लियो र लगतै एक जना सहभागिले गित गाउन सुरु गरे र गित सक्न वितिकै तालिम हल एक्कासी हल्लिन थालियो । सहभागिहरु भुकम्प आयो भुकम्प आयो भनेर कराउदै टेबल मुनि बस्न कोशिस गर्न थाले । म पनि के गर्ने के न गर्ने भनेर सोच्नै सकिन् । मैले मेरो झोला प्याक गरिनै सकेको थिए । होटलको निर्माण कार्य भैनै रहेको थियो । भरयाङ्गमाको रैलिङ्ग थिएन् । सबै सहभागिहरु रोई कराई गरिनै रहेको थियो । त्यो क्षण जीवनको अन्तिम क्षण नै हो जस्तो ठानिसकेको थिए । घर हल्लि नै रहेको थियो । जे हुन्छ हुन्छ भनेर बहिर निस्किने न...

https://www.youtube.com/watch?v=ZBJ6oBENENo&sns=fb

गरिब र गरिबीको बहसमा प्रायः सुनिन्छ कि गरिबको सिप र चेतनाको विकास नभएको कारण उनीहरु गरिब हुन बाध्य छन् । यो प्रश्नले मलाई जहिले पनि सताउने गर्छ । मुलधारका विचारक वा बुद्धिजीविको अनुसार सिप र चेतना भनेको के हो ? किसानलाई खेत कहिले जोत्ने, विऊ कहिले पार्ने, हलो कसरी जोत्ने भन्ने सिप र चेतना छ र पनि गरिब छन् । दलितले खुट्टा अनुसारको जुत्ता बनाउछन् र पनि गरिब छन् ? शरिरलाई मिल्ने गरि लुगा सिइन्छ र पनि गरिब छन् ? आवश्यकता अनुसारको हसिया, बञ्चरो, कोदालो, खुर्पी बनाउछन र पनि गरिब छन् । यसवाट के प्रष्ट हुन्छ भने गरिबले बुझने सिप र चेतना..........विकासे कार्यकर्ता, नीति निर्माता, विज्ञ आदिले बुझने सिप र चेतनाको बिचमा फरक छन् । गरिबीको परिभाषा कसले गर्ने ? विज्ञले गर्ने कि गरिबले गर्ने ? नीति निर्माताले गर्ने कि गरिबले गर्ने ? विकासे कार्यकर्ताले गर्ने कि गरिबले गर्ने ? गरिबी भनेको के हो भने प्रश्न कसको हो ? कसको प्रश्न कसको उत्तर ? नीति निर्माता, विज्ञ, विकासे कार्यकर्ताको प्रश्न हो भने उत्तर पनि उसैको हुनु पर्छ । तर गरिबीको परिभाषा गर्ने अधिकार केवल गरिबलाई हुनु पर्छ । उनीहरुले आफनो आवश्यकता ...

समयको लम्बाईको हिसावले आजको समाज वा संसारलाई एकाइसौँ सताब्दि वा आधुनिक समाज भन्न सकिन्छ । मानव समाजको एउटा कालखण्डलाई दास यूग भन्ने गरिन्छ । मतलव दास यूग इतिहास भैसकेको आम मान्यता छ । तर, राम्रो हुन्थ्यो यदि सत्य त्यसतो भैदिएको भए । आज पनि समाजमा दास मानसिकता, व्यवहार, समाजिक तथा आर्थिक क्रियाकलाप, मनोविज्ञानमा दासत्व प्रवृति स्पष्ट रुपमा देखिन्छ । वाल श्रम, बैदेशिक रोजगार (खास गरि गल्फ देशहरुमा) को सिलशिलामा ६०% देखि १२०% चर्को ब्याजमा विभिन्न प्रलोभनमा बधुवा मजदुरको रुपमा बाहिरीनु, आफनै मान्छे र दलालवाट यौन क्रियाकलाममा मजबुर हुनु, महिला वेचविखन हुनु ...आदि आधुनिक दास र बधुवा मजदुरीका सवाल यथावत छ । तर कहिले काही हामी यसलाई केवल वैदेशिक रोजगार वा समान्य माईग्रेसन कार्यको रुपमा मात्र ब्याख्या विश्लेसन गर्ने गर्छौ जुन विलकुल असत्य कुरा हो । राज्य, विचौलिया, ग्रामिण मनी लेन्डर, एजेन्ट आदिले सचेत रुपमा वैदेशिक रोजगारको नाममा मानव तस्करी गरिरहेका छन् । यो मानव अधिकारको सवाल हो ।

पितृसत्तावादी सामाजिक सोँच समाजमा स्थापित मूल्य मान्यतावाट निर्माण हुन्छ । समाजिक सोँच निर्माणमा biology को कुनै हात हुदैन् । जब यो सोँचमा महिला र पुरुष विचमा अन्तरविरोध हुन्छ तब यसलाई पितृसत्तावादी सोँच भनिन्छ । आज धेरै पुरुषहरुमा महिलावादी दृष्टीकोणको विकास भएको र भैरहेको अवस्था छ जुन ज्यादै राम्रो कुरा हो । तर एक महिला अर्को महिलालाई कमतर ठान्ने, एक महिलाले अर्को महिलालाई छुवाछुत गर्ने, एक महिलाले अर्को महिलालाई रँगभेद गर्ने, एक महिलाले अर्को महिलाको समस्या प्रति समानुभुतिको सट्टा सहानुभुति गर्ने, दाया माया गर्ने......तब यस्ता खालको प्रवृति केवल पितृसत्तात्मक सोँचमा मात्र सिमित रहदैन । यस्ता खालको दृष्टिकोण र विचार प्रवृति डरलाग्दो हिसावले अगाडी आईरहेका छन् । यस्ता कुरा सुन्दा चिन्तित हुन्छु । समाधानको उपाय खोज्छु । तर समाधान कम चुनौतिपूर्ण रहेनछ...सचेत प्रयास जारी छ ।

National Fellow's Conference 2015 12-13 March, 2015 ---------------------------------------------------------------------

राज किशोर रजक राष्टिय फलोज सम्मेलन २०१५ का सहभागीहरुले राज किशोर रजकको बारेमा गरेको व्यक्तिगत मुल्यांकन १. राज किशोर रजकका राम्रा पक्षहरु  प्रशिक्षण सरल भाषा र मनोरञ्जनात्मक शैली राम्रो लाग्यो । भाषा शैली, व्यख्या विश्लेसण, अनुशासित, मर्यादित, कर्तब्यनिष्ठ व्यक्ति हुनुहुन्छ । सहभागिहरुलाई बुझाउने शैली सरल र सजिलो बनाएर सिकाउने भयो । नबुझेका कुराहरु दोहोराएर सरल भाषामा बुझाउनु हुन्छ । साथी जस्तो ब्यवहार गर्ने, नजानेका साथिहरुलाई पनि एक्दमै अगाडी बढाउन मदत गर्ने । सही कुरालाई आडान राख्ने बानी राम्रो छ । आफूले दिने बिषयवस्तु एकदमै प्रष्ट पार्नु हुन्छ ।  सही भए सही र गलत भ एगलत भनेर छुट्याउने वानी राम्रो छ ।  कुरा बुझाउनको लागि simple तरिकाले तर्क गर्नुहुन्छ यो राम्रो बानी हो । तर्क सहित बुझाउने र प्रश्न गर्न सक्ने । क्रान्तिकारी स्पष्ट वक्ता, असल नेतृत्वकर्ता, कानुन सम्बन्धि जानकार, पिडितहररुको पक्षमा आडान लिएर अगाडी बढ्ने, दृढ संकल्पी, समय परस्थीति अनुसार व्यवहार । तर्क गर्न सक्ने क्षमता भएको व्यक्ति । प्रश्न माथि प्रश्न गरेर प्रष्ट पार्ने शैली राम्रो...

एक जना परिवार जहाँ आमा, बुवा र दुई छोरा छोरी छन् । उनीहरुलाई खानाको रुपमा एक प्लेट कुखराको मासु र सबैलाई पुग्ने भात छ । तर परिवारको सबै सदस्यलाई कुन सिद्धान्तमा आधारित भएर विचरण गर्ने ? सामानताको सिद्धान्तमा रहेर विचरण गरियो भन्ने आमा बुवालाई अन्याय हुनसक्छन् । तर समताको हिसावले वा आवश्यकताको सिद्धान्तलाई आत्मसाथ गरेर वितरण गरयो भने सवलाई न्याय हुन्छ । तिन जना साथीहरु मोहन, सिता र हरि छन् । उनीहरुसँग एउटा मात्र बाँसुरी छ । मोहनले भन्छ बाँसुरी मेरो हुनुपर्छ किनकी बाँसुरी बजाउन मलाई आउछ । सिताले भन्छे बाँसुरी मेरो हुनुपर्छ किनकी तिमी दुई जना भन्दा म गरिब छु र मलाई खेल्न अरु खेलौना छैन । हरिले भन्छ यो मेरो हुनु पर्छ किनकी यो मैले बनाएको हुँ । तिनैजनाको दावीको पछाडी वैचारिक वा दार्शनिक दृष्टिकोणले काम गरेको छ । राज्यको शासण प्रणाली जुन दर्शणवाट शासित हुन्छ त्यही विचारको पक्षमा निर्णय हुनसक्छ । मोहनः उपयोगितावादी सीताः समानतावादी हरिः उदारवादी

हिन्दु समाजको मूक्तिको एक मात्र विकल्प वर्णव्यवस्थाको खारेजी र जातपातको अन्त्य हो । तर प्रश्न उठ्छ कसरी ? यो समस्या गहिरो छ तर जटिल छैन् । अन्तरजातिय विवाह नै एक मात्र विकल्प हो । किनकि यसलाई संस्थागत गर्नेकाम सजातिय विवाहले गर्छ । मान्छेको जात मान्छे नै हो । प्रकृतिले उच नीच, सानो ठूलो, छुत अछुत भनेर सृष्टि गरेको होईन । देवघाट नुहाउन जाने दलितलाई पवित्र गंगाले खबरदार ! मलाई छोलास ? भन्छिन र ? गजबको बेवकुफ हो यो मान्छे । जसले मान्छे मान्छे विचमा विभेदको सृजना गरेको छ । अच्चम अच्चमको नियम कानुन बनायो । कस्ता थिए होलान मनु ।

राजकिशोर रजक फरक बिचार हिन्दु समाज एकैचोटि १६औँ र २१औँ सताब्दिमा बाँचिरहेका छन् । यी दुबै विचार, मुल्यमान्यता, सोचलाई सँगसँगै लिएर हिडिरहेका छन् । एका तिर १६औँ सताब्दिको जातब्यवस्था, परम्परालाई संरक्षण गर्नमा गौरव अनुभव गरिरहेका छन् भने अर्को तीर आधुनिकताको पनि दलिल गर्दैछन् । जातब्यवस्थालाई हिन्दु समाजमा रोटि बेटिको सम्बन्धको रुपमा ब्याख्या गरिन्छ । रोटि भनेको खानपित, अलगापन (सेगरिगेसन), छुट्टै छिमेक, छुट्टै बासस्थान आदिलाई बुझाउछन् । यसलाई कायम गर्नकोलागि छुवाछुत एक सजाय (पनिसमेन्ट) को रुपमा समाजमा स्थापित छन् । बेटि भनेको रक्त सम्बन्ध हो । यसलाई कायम राख्नकोलागि सजातिय विवाहको प्रमुख भुमिका छ । आज पनि अन्तरजातिय विवाह किन स्वीकार्य छैन भने यसले स्थापित जात ब्यवस्थालाई भत्काउछन्  । जात ब्यवस्था कायम गर्नमा यी दुई विचार व्यवहार त सफल भएका छन् । जात ब्यवस्थाले जात मात्र पाल्दैन्, यसले विसमता पनि पाल्छ, उच निच भावना पनि पाल्छ । जब समाजका कुनै एक समुदायलाई सम्पूर्ण रुपमा अलग गर्छन् तब उनीहरुको आत्मसम्मान, मर्यादा सकनाचुर हुन्छ र आज पनि दक्षिण एसिमा करौडौ मान्छे यस्तो जीवन जीउन...

प्रेम दुई दिलको मिलन हो । प्रेम दुई भावनाको मिलन हो ।। प्रेम र शक्ति छुट्टयाउनै नसकिने चिज हो । प्रेम विनाको शक्ति, शक्ति विनाको प्रेम अधुरो हुनसक्छ ।। प्रेमलाई कुनै शत्तिले  जित्न सकिदैन् । बजारको महगो उपहारले पनि किन्न सकिदैन ।। बजारको उपहारले लोभ देखाउन मिल्ला । एक छिनको लागि मख्ख पार्न सक्ला ।। तर प्रेम त प्रेम हो । प्रेम त मनहरुमा उम्रनु पर्छ ।। भावहरुमा झांगिनु पर्छ ।।। शक्ति र प्रेमले नै मानवताको रक्षा गर्नु पर्छ । शक्ति र प्रेमले नै समाजलाई अगाडी बढाउनु पर्छ ।। प्रेमले प्रेमि प्रेमिका लाई हर बक्त शक्तिवान गर्नु पर्छ ।।। राज रजक

राजकिशोर रजक आदिम समाज पशुपालनको क्रममा टाढा टाढा सम्म जान्थ्यो । यस क्रममा कविला समुह र जाति समुहहरुको विचमा पशु र स्त्रीहरणको लागि एक आपसमा युद्ध हुन्थ्यो । युद्धको क्रममा जो समुह हाथ्र्यो उनीहरु टुकडा टकुडा भई यता उती घुमिरहनु पथ्र्याे र त्यहाँ हरेक व्यक्तिको अस्तित्व कविला भएर गुजरन्थ्यो र एउटा कविलाको सदस्य अर्को कविलामा सामेल हुन पाउदैन्थ्यो । यसरी छितरा व्यक्तिको जन्म भई गहिरो समस्याको शिकार भए । तर प्रश्न आज पनि अनुतरित छ कि अछुतहरु छितरा व्यक्ति नै थियो त? जब आदिम मानवलाई भुमि रुपि नाँया संपदाको पता लागे तब वहाँहरुको जीवन बिस्तारै बिस्तारै स्थीर हुन गयो । तर सबै कविलाहरु एकै समयमा स्थीर भएन । केहि स्थायी रुपमा बसोवास गर्न थाले भन्ने केहिको जीवन घुमन्ते नै रहयो । घुमन्ते कविलाहरु स्थायी रुपमा बसोवास गरिरहेका संपति देखेर लोभ उत्पन्न भई वहाँहरुमाथि हमला गर्न थाले । तर स्थायी रुपमा बसोवास गरिरहेका मानिसहरु आफ्नो घरवार छाडेर घुमन्तेहरुलाई लखेट्ने र मारकाट गर्न चाहदैनथे र वहाँहरु आफ्नो सुरक्षामा कमजोर भैसकेका थिए । वहाँहरुलाई केहि यस्ता मान्छे चाहिएका थिए जो सुरक्षाको पहरेदार...

Campaign is core to our theory of change. But, the question is how? who can lead the campaign? Either NGOs or people's organization. Where can it be started? The answer is simple. Marginalized and excluded community should have the legitimacy to lead the campaign and social movement because change requires in their lives. Reflection-Action participatory process and methodologies can help and support those people for empowerment, develop people's organization, mass conscientization, designing campaign and create momentum. So, campaign has to come upward from the marginalized community and should be led by active people's agencies in solidarity with larger society.

Participatory Methods Seminar 2015 MS TCDC Arusha Some Photos of the Seminar